<< Vorige pagina

13 februari 2020

Congo: veroverd, bezet en gekoloniseerd


De geschiedenis van Congo kwam uitgebreid aan bod op de vergadering van de afdeling Waals-Brabant eind januari. Professor en AfricaMuseum-onderzoeker Mathieu Zana Etambala sprak vooral over de begintijd van de Belgische aanwezigheid in Congo. Was ontdekkingsreiziger Stanley in zijn tijd belangrijker voor de Congolezen dan Leopold II? Hoeveel 'chiefs' werden er gedood als vergelding voor de dood van één Belg? Is die ene Belg nog steeds een 'held' die voor België in Congo is gestorven? Waarom kreeg de spreker bij zijn vertrek naar België van zijn moeder een geitenketting mee? Zijn er ook aspecten van de kolonisatie waarop de Congolezen trots zijn? Is de huidige Congolese president bekwaam?

 

 

Professor Mathieu Zana Etambala werd in Congo geboren in 1955. Hij kwam als zevenjarige naar België en groeide op in West-Vlaanderen, nabij Roeselare, in Zwevezele. Hij studeerde aan de KULAK en de KU Leuven, waar hij promoveerde tot doctor in de geschiedenis. Hij was directeur van de internationale kerkelijke organisatie Missio, werkte als journalist bij Wereldwijd, was studieprefect in Congo (Bwamanda) en werd professor aan de faculteit Sociale Wetenschappen aan de KU Leuven. Hij is nu voltijds onderzoeker bij het AfricaMuseum.

 

Onderzoek

 

Het onderzoek van professor Zana Etambala spitst zich toe op de diverse vormen van dynamiek die de Afrikaanse gemeenschappen en volkeren in beweging hebben gebracht, en in het bijzonder in Congo in de periode tussen 1876-1914. Hij schreef verschillende boeken, zoals 'De teloorgang van een modelkolonie. Belgisch-Congo 1958-1960' (2008) en het binnenkort te verschijnen werk 'Veroverd, bezet, gekoloniseerd - Congo 1876-1914'. Er zijn talrijke artikelen van zijn hand, zoals over het Kimbanguisme, over president Kasavubu en over de vorming van de grenzen van Congo. Dezer dagen is het precies één jaar geleden dat Felix Tshisekedi in Congo tot president werd verkozen, of beter door een kiescommissie als zodanig werd aangesteld. Professor Zana Etambala heeft toen in het VRT-journaal een bijzonder gedegen, juiste, kritische, en daarom erg moedige toelichting gegeven.

 

Januari

 

Januari is een bijzondere maand voor Congo en de Congolezen, zo opende de spreker zijn betoog. Op 4 januari 1959 startte de revolte die leidde tot de onafhankelijkheid in 1960, op 17 januari 1969 werd premier Patrice Lumumba vermoord (hetgeen tot op de dag van vandaag doorwerkt), op 16 januari 2001 werd Laurent Kabila vermoord en op 10 januari 2019 werd Felix Tshisekedi president van Congo. Felix Tshisekedi woonde lange tijd in Kessel-Lo zodat de spreker hem regelmatig ontmoette. Felix was in tegenstelling tot zijn vader Etienne Tshisedeki (UDPS) politiek weinig actief en eigenlijk is hij niet bekwaam, aldus professor Zana Etambala.

 

Zestigste verjaardag

 

In 2010 werd het plan opgevat om voor de zestigste verjaardag van de onafhankelijkheid van het land in 2020 een geschiedenis van Congo te schrijven, en wel een Congolese geschiedenis zoals ze werd gepercipieerd in Congo. Vanuit deze optiek heeft professor Mathieu Zana Etambala in twee boeken de penetratie van de blanken in telkens vier Congolese provincies (van de 26) beschreven. Zo werd met beide boeken de geschiedenis beschreven van bijna één derde van het gebied dat Congo uitmaakt.

 

 

David Van Reybrouck

 

Van het boek 'Congo' van David Van Reybrouck (2010) kan niet gezegd worden dat het de definitieve geschiedenis van Congo is. Zo sloeg Van Reybrouck in zijn boek de bal mis met de anekdote over een zekere Longin, die in 1960 de sabel van koning Boudewijn afnam. Professor Zana Etambala deed hiernaar onderzoek in Congo. Hij kon na het lezen van oude kranten en na een oproep naar getuigen op de televisie uiteindelijk de juiste man identificeren, Ambroise Boimbo. Eén en ander leidde tot een polemiek in het weekblad Knack, waarin bioloog en schrijver Dirk Draulans de 'degelijkheid' van Van Reybrouck in vraag stelde. Hoe dan ook, dé geschiedenis van Congo moet nog geschreven worden.

 

Leopold II

 

De Conferentie van Berlijn (1885) getuigt van een Europese dynamiek waarin Leopold II een grote rol in speelde. De grenzen van Congo zijn tot stand gekomen door onderhandelingen die Leopold II voerde met Frankrijk (1885, teruggave van de oostelijke gebieden tot Gabon) en Portugal (1891). Ook met Groot-Brittannië werden verdragen afgesloten (1911). Het belang van dit alles was voor de Congolezen toen minder of zelfs niet duidelijk. In 1908 werd in het Belgisch parlement de beslissing genomen om Kongo Vrijstaat over te nemen. Ook deze beslissing drong niet onmiddellijk door in Congo. In 1914 had België evenwel reeds duidelijk greep op het gebied. Dit kan blijken uit het feit dat de Congolezen werden betrokken in de oorlog tegen Duitsland in Afrika. De kolonisatie ging evenwel pas echt van start na de Eerste Wereldoorlog.

 

 

Stanley

 

De spreker vroeg zich in de eerste plaats af hoe de Congolezen concreet werden geconfronteerd met de blanke veroveraar-kolonisator in de periode 1876-1914. In dat verhaal is ontdekkingsreiziger Henry Morton Stanley een sleutelfiguur. Hij was de eerste blanke die de mensen in Congo zagen. Stanley was de laatste grote 'explorator' van Afrika. In 1877 maakte hij een lange tocht en eindige hij in Boma. In 1882 ging hij op vraag van koning Leopold II terug en verkende de regio van het Leopold II-meer. In 1887 ging hij nogmaals op verkenning vanuit Boma tot in Oeganda. Zo zette hij in tien jaar Congo op de kaart. Stanley was vanuit deze optiek veel belangrijker voor de Congolezen dan koning Leopold II, die in Brussel bleef.

 

Manu militari

 

Professor Zana Etambala bestudeerde hoe de blanke penetratie en kolonisering gebeurde in onder meer de Evenaarsprovincie (Coquilhatstad) en de regio van het Leopold II-meer (later het kroondomein). In de Evenaarsprovincie is de rubberexploitatie gesitueerd. In de regio van het Leopold II-meer bevond zich het oude koninkrijk van de Bakuba. Dit rijk tolereerde geen vreemdelingen binnen haar grenzen, ook geen Congolezen uit andere regio’s. De Bakuba werden uiteindelijk manu militari onderworpen door de Belgen. De hoofdstad Mushenge werd driemaal met de grond gelijkgemaakt. In privé-archieven, die bewaard zijn gebleven in het AfricaMuseum, kunnen de kleinste details over deze strafexpedities vernomen worden. Toen een Belg daarbij het leven verloor werden als represaille bijvoorbeeld vijftig chefs om het leven gebracht. De verantwoordelijke voor deze actie wordt tot op vandaag in het AfricaMuseum vermeld als één van de 1508 helden die in Congo zijn gestorven…

 

Familiegeschiedenis

 

Naast de exogene dynamiek van de kolonisatie is er ook een interne sociale dynamiek, zoals die onder meer kan blijken uit een familiegeschiedenis. Mensen uit eenzelfde familie werden onderdanen van Frans-Congo dan wel Belgisch-Congo, al naar gelang het gebied waar ze woonden. Hun familienaam werd hierdoor zelfs anders geschreven. De naamgeving gebeurde in de koloniale periode op basis van de naam van de vader, terwijl de sociale praktijk zo was dat een matrilineair stelsel werd gevolgd. Vrouwen gingen er naar hun dorpen om te bevallen en hun kinderen ondergingen daar de initiatieriten, zodat het kind de traditionele band met de moederlijke groep behield. De spreker benadrukte het belang van rituelen voor de identiteit van het individu en de groep. Bij zijn vertrek naar België kreeg hijzelf van zijn moeder een geitenketting mee omdat een geit (in tegenstelling tot een schaap) alleen haar plek terugvindt. Hij verwees ook naar zijn publicatie 'Poésie politique congolaise 1959-1966' (2012), en naar zijn bijdrage in het boek 'Lumumba in the Arts' (Leuven Press).

 

Geschiedenis

 

België en Congo hebben een gemeenschappelijke geschiedenis vanaf 1876. Het is een gedeelde geschiedenis, maar tegelijk een geschiedenis die verschillend is. Leopold II is een figuur van Congo zowel als van België, maar heeft in beide landen een totaal andere betekenis. In België was Leopold II een koning-bouwer die qua architectuur bijzondere zaken heeft gerealiseerd en nagelaten, zoals de Japanse toren. In Congo heeft Leopold II niets gebouwd. Hij was in Congo een veroveraar en bezetter. Het is niet zo dat Congolezen geen enkel aspect van de Belgische kolonisatie kunnen waarderen. De spreker werd geboren in een gloednieuw hospitaal dat werd gebouwd door de Belgen en daarop was zijn moeder erg fier. Nu is dit ziekenhuis overigens een ruïne.

Het Kimbanguisme is een ander verhaal. Simon Kimbangu was een ‘profeet’, die vele volgelingen had en opriep tot revolutie tegen België. Hij werd ter dood veroordeeld. Na omzetting van zijn straf werd hij verbannen. Veel van zijn volgelingen werden in concentratiekampen opgesloten. Zijn zonen namen het leiderschap over en hebben de beweging eigenlijk verraden. Deze ‘emancipatorische’ beweging is daarom dubbelzinnig voor de Congolezen.

 

 

Brussel

 

Het buitenland bestond voor de Congolezen vooral uit België en Brussel. Alle andere Europese bestemmingen waren een afgeleide van 'Brussel'. Dit wereldbeeld is inmiddels verdwenen. Bij Belgische diplomaten was Kinshasa lange tijd een gegeerde post. Dit is niet langer het geval. Congo en België verliezen elkaar uit het oog. De gedeelde geschiedenis loopt ten einde of is ten einde. De laatste maal dat Congo op de Belgische politieke agenda stond, was toen Guy Verhofstadt en Louis Michel in Washington president Bush probeerden te overtuigen van het belang van Congo, om Congo te vrijwaren van een balkanisering. In politiek België wordt er vandaag niet meer over Congo gesproken.

In Congo is anno 2020 een 'predatorenregime' aan de macht. Het grootste probleem is niet het leger, de politie of de economie, maar het gerecht. Spreker stelt dat het gerecht in Congo eigenlijk onder (internationale) curatele geplaatst zou moeten worden.

 

Bronnen

 

Tot slot lichtte professor Zana Etambala toe welke bronnen gebruikt kunnen worden om de geschiedenis van Congo te bestuderen. Er zijn vooreerst de geschreven bronnen, bewaard op het ministerie van buitenlandse zaken, het rijksarchief, het AfricaMuseum en het KADOC (Documentatie- en Onderzoekscentrum voor Religie, Cultuur en Samenleving van de KU Leuven). Vooral de scheutisten waren erg accuraat, zoals de paters van het Heilig Hart uit Borgerhout. Zij hielden al in 1907 enquêtes over de rubbercampagne in 1892, namen interviews af van de mensen die het meegemaakt hadden en noteerden erg nauwkeurig de bekomen informatie. Daarnaast zijn er ook niet-geschreven bronnen, zoals archeologische. Professor Zana Etambala verwijst naar het werk van de Hongaarse etnoloog Tornay, die in 1908 een studie publiceerde over de Kasai en Bakuba. Door zijn kunstroven zijn er zijn beelden bewaard in het British Museum van elke Bakuba-koning. Deze beelden kunnen gedateerd worden.

 

Vragen

 

Meerdere leden stelden vragen aan de spreker, waarop telkens op een uitgebreide, pertinente en tactvolle wijze werd geantwoord. Afdelingslid Willy Martin dankte de spreker en overhandigde hem drie publicaties: zijn boek 'Vak-taal' uit 2017, zijn boek 'De Brabantse tweeling - Les jumeaux Brabançons' uit 2017 en het Brabant-nummer van Noord&Zuid uit 2019.

 

Xavier Lesage

Secretaris Waals-Brabant


Reacties



Terug naar overzicht »