Samen lezen voor meer welbevinden in Geraardsbergen: Het Lezerscollectief

In Geraardsbergen doen leden van de afdeling Zuid-Oost-Vlaanderen mee aan het project Het Lezerscollectief. De kern van het project: samen boeken, verhalen en gedichten lezen met mensen die in de praktijk moeilijk toegang hebben tot literatuur, zoals gevangenen, mensen met psychische problemen en mensen in armoede. Vrijwilliger en Ordelid Ann Vandamme en medelid Katrien Genbrugge interviewden Dirk Terryn, de oprichter van Het Lezerscollectief. Welke invloed heeft samen lezen op iemands welbevinden? Hoe leidt samen lezen tot gesprekken die anders niet zouden plaatsvinden? Wat haal je er als vrijwilliger zelf uit? Kunnen andere afdelingen hier ook iets mee?

Samen Lezen lijkt heel eenvoudig: je verzamelt een groepje van vier tot twaalf mensen. Je leest sterke teksten uit de literatuur voor, meestal een kortverhaal en een gedicht. Je onderbreekt het verhaal enkele keren met zeer open vragen, of je laat een stilte vallen waardoor er een gesprek ontstaat waarin de beleving centraal staat. Jane Davis ontwikkelde de methode Shared Reading, dat ze met haar organisatie The Reader in Engeland en daarbuiten bekend maakt en ondersteunt. Het Lezerscollectief in Geraardsbergen, dat de methode Samen Lezen hanteert, is sinds 2020 officiële partner van The International Centre for Shared Reading.

Samen Lezen is de laatste jaren in volle opmars. Voor jou begon alles acht jaar geleden door een ontmoeting met Jane Davis…

Inderdaad. Ik ontmoette haar in 2012 voor het eerst op een lezing aan de universiteit van Antwerpen. Ik was zwaar onder de indruk van haar pleidooi 'Bringing about a reading revolution' en haar engagement. Ontroerd ook. Bewogen… Letterlijk: deel uitmaken van een beweging en zelf ook in beweging komen - een revolutie vanbinnen die ook zichtbaar is voor de buitenwereld.

Het heeft nog twee jaar geduurd vooraleer Het Lezerscollectief werd opgericht.

Een revolutie dient goed te worden voorbereid. (Glimlacht) Ik had het geluk dadelijk enkele zielsgenoten te vinden. We konden met een subsidie van de toenmalige minister van cultuur de organisatie van Jane Davis, The Reader, engageren om opleidingen te geven. Ik ging datzelfde jaar ook op bezoek in de thuisbasis Liverpool en leerde naast de methode Shared Reading ook een indrukwekkend voorbeeld van sociaal ondernemerschap kennen. In 2013 was ik te gast op een conferentie in London. Een van de sprekers, een psychiater van de NHS, sprak over de impact van Shared Reading op het welbevinden. In april 2014 werd Het Lezerscollectief boven de doopvont gehouden. Ik had intussen twee kompanen gevonden als medeoprichters: een econoom en een psychiater.

Zichtbaarheid voor de buitenwereld houdt ook onderzoek in, net als bij jullie voorbeeld in het Verenigd Koninkrijk. 

Absoluut. Net als transparantie en het delen van ervaringen. Wat het multidisciplinair team CRILS aan de universiteit van Liverpool heeft gedaan, is toonaangevend. Het Lezerscollectief werkt onder andere samen met de Universiteit Antwerpen, UGent en KULeuven. In elk project geven we impactmeting en procesbewaking een centrale plaats en willen we ook zelf een stevige reflectie en feedback op wat we doen. Onderzoek dat we ook goed willen vertalen naar het brede publiek. 

De kracht van verhalen… zijn de effecten van lezen voldoende bewezen? 

Vooral van kwaliteitsvolle fictie. In een goed verhaal nemen personages me mee naar andere werelden, andere culturen en identiteiten. Ik leer vanuit verschillende perspectieven naar een werkelijkheid te kijken. Literatuur doet me dingen ontdekken die ik zelf (nog) niet ervaren heb maar misschien wel verlang: goede vriendschappen bijvoorbeeld. Gesprekken over gevoelige thema’s die ik niet aandurf, voer ik alvast in mijn hoofd, of ik ontdek hoe mensen erop kunnen reageren. Professor Frank Hakemulder van de Universiteit Utrecht spreekt van inweven en uitweven: ik kies als lezer zelf hoe dicht een personage komt. We spreken van boekenvrienden als we sterk inweven, maar herkennen zeker ook het moment dat je een boek aan de kant legt. Even genoeg geweest: uitweven.

Samen Lezen is erg bijzonder: de deelnemers geven dat proces van pauzes in een verhaal uit handen. De leesbegeleider kiest wanneer er wordt gestopt. Maar dan komt het moment waarbij je ervaringen deelt en ook perspectieven aangereikt krijgt die je zelf anders nooit zou vinden. Boeiend. Met zijn universiteit en een collega van de universiteit van Amsterdam zijn we in een Europees onderzoekstraject gestapt waarbij we de effecten van Samen Lezen verder onderzoeken.

Ook het onderzoeksproject in Gent lijkt veelbelovend.

Toen de decaan van de faculteit gezondheidswetenschappen, Piet Hoebeke, en professor Hematologie Tessa Kerre ons contacteerden voor een samenwerking, waren we erg opgezet: onderzoek en praktijk sterk met elkaar verweven. Twintig masterstudenten werden in 2019 opgeleid tot leesbegeleider en ingezet bij kankerpatiënten. Daarbij werd zowel de impact op de patiënt als op de 'gezondheidswerker-in-opleiding' gemeten. Eind dit jaar wordt het onderzoek afgerond.

De impact van taal komt in het Samen Lezen sterk naar de oppervlakte. 

(Vult aan) …borrelend uit een ongekende diepte. Tijdens een van de leessessies zegt een stille deelnemer in een leesgroep, waarin niemand op enig moment verplicht is om het woord te nemen, dat hij al drie jaar kanker heeft, maar dat hij het erger vindt om dat woord uit te spreken dan ermee te leven. Hij wijst naar een zin uit het verhaal, meer nog: legt er ook letterlijk zijn vinger op. Het verhaal gaat helemaal niet over kanker, of ziekte. Maar de zin dat 'woorden soms erger zijn dan de dingen die ze betekenen' doet hem aan zijn ziekte denken. Sterker nog, ze geven hem het gevoel dat die woorden voor hem zijn bedoeld. We komen wel vaker tegen dat deelnemers ons zeggen: "Dat is exact wat ik heb meegemaakt, dat is exact wat ik heb gevoeld. Alleen… ik heb het nooit zo goed in woorden kunnen vatten." 

We leven in een beeldcultuur. Wat is dan juist het belang van de taal?

Interessant. Natuurlijk kan een goede film ook echt inspireren. Maar als we lezen, maken we zélf de beelden. Die zijn vaak super-individueel: hoe ziet een warme vader eruit, een gezellig huis of zelfs een oorverdovende stilte? Ik denk nu aan Herman De Coninck die in een van zijn essays over poëzie schreef: "Met taal heb je meer mogelijkheden. Twintig olifanten storten zich in het ravijn. Probeer dat maar eens te verfilmen."

De kracht van taal kan je ook ontdekken aan de binnenkant van je bestaan. Mensen voelen op een bepaald moment dat ze vastzitten in hun leven. Ze zien geen perspectief meer. In een sterk verhaal, goed begeleid, krijg je dat perspectief toch terug in beeld, vaak doordat woorden jou via een metafoor voorbij je bewerkingsgewoonte laten kijken. 

Ik denk ook aan het onderzoekswerk van professor Phil Davis aan de universiteit van Liverpool. Hij beschouwt literatuur zelfs als ons tweede brein: gelaagde verhalen en poëzie stimuleren ons tot nadenken in een wereld waar het vaak moeilijk is om dingen te onthouden en waar er geen tijd is om te bezinnen. Het activeert dat deel van onze hersenen waar ons menselijk bestaan zich bevindt en laat toe om aspecten van dat bestaan opnieuw te verbeelden, opnieuw te voelen, opnieuw te analyseren.

Op welke manier heeft het Lezerscollectief impact op onze samenleving, op gebieden als diversiteit, eenzaamheid, isolatie, emancipatie en integratie, rehabilitatie, psychisch en fysiek lijden, …

De dichter-psychiater Rutger Kopland legde ooit haarfijn het verschil uit tussen melancholie in de poëzie en melancholie in de psychiatrie. In het laatste geval is iemand niet meer in staat tot enige emotie, tot welk soort verdriet dan ook. Het is een volledig geblokkeerd zijn. Poëtische melancholie is juist het tegengif daartegen: een middel om het niet zover te laten komen. 

Taal is zo’n krachtig middel om te verbinden met de buitenwereld, maar ook met het eigen innerlijke bestaan. In samenleesgroepen oefen je als het ware om die verbinding (opnieuw of sterker) te maken: het zijn kleine, veilige groepen met relatief onbekende mensen.

Via taal, in het bijzonder de poëzie, leren we ook wat verliezen is. Een geliefde verliezen, je jeugd verliezen, bepaalde vooruitzichten… daar gaan gedichten over. Een antidotum voor het ingelepelde geloof dat je pas als winnaar iemand bent. Een winnaarsgevoel dat door de sociale media nog sterker in de verf komt te staan: in de plaats van te vragen hoe het met jou gaat, ligt de focus op mezelf. Met mij gaat het allemaal prima: zie de mooie reizen die ik maak, zie mijn tof contact met mijn kinderen, zie de verbouwingen aan mijn huis en de geslaagde homeparty…. Die ratrace van het ego is ronduit verstikkend.

Jullie schotelen deelnemers wel straffe kost voor: verhalen van Tsjechov, sonnetten van Shakespeare…

En het beste uit eigen bodem: Elsschot, Claus, Verbeke, Kör… Onderschat ook niet wat het effect is om mensen die zich kwetsbaar voelen het allerbeste aan te reiken. Wauw. Iemand die in mij gelooft. Herkenning dat het leven inderdaad complex kan zijn. Dat personages uit boeken werkelijk kunnen troosten en dat ik niet alleen ben met mijn strijd tegen de eenzaamheid.

Op welke manier kan het Lezerscollectief een meerwaarde vormen voor de Orde van de Prince?

In jullie ambitie om taal en cultuur uit te dragen, zijn wij een natuurlijke partner. Vriendschap en verbinding via taal en de beelden die ze oproept. Verdraagzaamheid door het ervaren en accepteren van verschil: zoveel personages, zoveel situaties en zoveel manieren om ernaar te kijken. Samen Lezen leert ons (opnieuw) nuance te vinden. Het Lezerscollectief is bovendien een partner die ervoor zorgt dat sterke verhalen en de gespreksstof die ze opleveren ook bij een bredere laag van de bevolking geraken. 

Waarom heeft het Lezerscollectief steun nodig?

We zijn een organisatie die voor 82% bestaat uit vrijwilligers. Hun engagement is groot: buiten de tijd voor de opleiding en hun verdere vorming zetten zij zich minimaal zestig uur in per jaar voor het begeleiden van groepen. Zonder vergoeding. Dankzij steun zorgen we voor gratis opleidingen en gratis boeken voor de leesgroep.

 

Het Lezerscollectief is een breed gedragen maatschappelijke project, volop in expansie en in beweging, sterk onderbouwd zowel op socio-culturele als op medisch- wetenschappelijke basis. De onvermoede kracht die uitgaat van taal en van verhalen voor mensen in alle lagen van de bevolking, die nood hebben aan verbinding en betekenis, maakt dit project haast revolutionair in haar eenvoud: mensen met woorden, verhalen en literatuur helen en mentaal laten groeien. De afdeling Zuid-Oost-Vlaanderen steunt Het Lezerscollectief als NT&C-project. De kernwaarden de Orde van den Prince zijn vriendschap en verdraagzaamheid, met de Nederlandse taal en cultuur als katalysator. Dit sluit vrijwel naadloos aan bij de kern van Het Lezerscollectief. Door deze gemeenschappelijke kernwaarden gedreven, vonden wij, vanuit de afdeling Zuid-Oost-Vlaanderen, het een interessante piste om ook andere leden van de Orde te laten kennis maken met Het Lezerscollectief en een aanzet te geven tot verdere samenwerking met, en verdieping in dit prachtige project.

Ann Vandamme en Katrien Genbrugge
Afdeling Zuid-Oost-Vlaanderen

In september 2020 verschijnt Samen Lezen: de ultieme therapie van dr. Jan Raes bij Lannoo Campus

Meer info: www.lezerscollectief.be