100 jaar ‘Bezette Stad’ van Paul van Ostaijen

Wij verwelkomen Matthijs de Ridder, curator van het project ‘Besmette Stad’, het multimediale project van deBuren, waarin een keur aan Vlaamse en Nederlandse kunstenaars een artistiek antwoord geven op de corona-crisis. Ze laten zich inspireren door Bezette Stad, de internationaal vermaarde dichtbundel van Paul van Ostaijen die 100 jaar geleden verscheen, waarin de Vlaamse schrijver terugkijkt op de Eerste Wereldoorlog. 

Valt er een parallel te trekken tussen onze corona-crisis en de crisis onder W.O.I zoals van Ostaijen die beleefde.

In zijn boek 'Boem paukenslag, op strooptocht door Paul van Ostaijens Bezette Stad', beschrijft en analyseert Matthijs de Ridder zowel het ontstaan als de ontwikkeling van Bezette Stad. Het werk van Paul van Ostaijen is een collage van hele en halve allusies, referenties of citaten, waarvan De Ridder er zeer veel weet te verklaren. Tegelijk duidt hij ze in zowel hun literaire als biografische betekenis, maar vooral in hun functie in dit boek zelf. (1)

Als kers op de taart kon de Vlaamse Gemeenschap het originele manuscript van de Bezette Stad aankopen. In deze iconische dichtbundel  schetst Paul van Ostaijen (1896 - 1928) op filmische en poëtische wijze het Antwerpen van tijdens de Eerste Wereldoorlog. Van Ostaijen schreef een cyclus gedichten die door de ritmische typografie te lezen zijn als een partituur. Hij roept met zijn bundel niet alleen beelden van een verlaten stad op, maar vormt ook een nieuwe wereld met zijn poëzie en typografie. Het is revolutie op papier!

Paul van Ostaijen trok tegen het einde van W.O.I naar Berlijn, nieuwsgierig naar hoe een internationale gemeenschap van avantgardistische kunstenaars deze crisis verwerkte en nieuwe vormen van een maatschappij voorstelden. De mensheid was door W.O.I immers in een eindtijd aangekomen. Paul van Ostaijen zat te wachten op een revolutie. Hij had afscheid genomen van het klassieke België.

Hierdoor zette hij zichzelf in quarentaine in Berlijn, wat meteen voor praktische problemen zorgde bij de uitgave van zijn dichtbundel de Bezette Stad. De revolutionaire typografie had helemaal niet de vorm van een traditioneel gedicht maar maakte van zijn poëzie een partituur van hoe dichtkunst zou moeten klinken. Zo ontstond er over de grens heen een samenwerking met Oscar Jespers als graficus. Hier herkennen we een parallel. In het project ‘Besmette Stad’ trachten Vlaamse en Nederlandse kunstenaars en dichters over de grens heen het project van Van Ostaijen te vertalen naar vandaag.

Met het project Besmette Stad nemen Matthijs de Ridder en Willem Bongers-Dek ons mee op een virtuele wandeling door Antwerpen. Via een interactieve kaart van de stad klikt u op verschillende wijken en krijgt u een link naar het werk van een van de 65 deelnemende kunstenaars : een illustratie, een tekst, gedicht, podcast, een filmpje waarin Matthijs de Ridder met een schare aan specialisten de gedichten van Paul van Ostaijen voorleest en bespreekt!  Een echte aanrader voor uren litterair plezier!  https://deburen.eu/besmette-stad

De wereld van Paul van Ostaijen is na de W.O.I fundamenteel  kapot. En dan moet zijn poëzie ook maar kapot. Hij neemt zijn typografie mee in wat hij zegt : de hele wereld ontploft inclusief de film, de muziek van de mogelijk nieuwe wereld én de oude wereld. 

Van Ostaijen bouwde vele referenties in naar de populaire cultuur op dat moment. Onder andere met titels van boevenfilms, want een boef tracht uit de greep te blijven van het gezag. De traditionele verhalen klopten niet meer volgens Van Ostaijen, want de moderne wereld zit op een andere manier in elkaar. 

In het café kijkt Van Ostaijen op een andere manier naar muziek : hij trekt een streep over de operettes. Nu enkel vooruitstrevende muziek als de TANGO en liedjes uit het franse cabaret. Als we om 6 uur in de ochtend naar huis  gaan eindigt deze droomwereld en horen we terug het FRERE JACQUES ..

Van Ostaijen is ook gaan zien naar onze verwoeste forten, door het Belgische leger opgeblazen vlak voor de capitulatie. De koepels werden abstract weergegeven in de houtsnede van Oscar Jespers. Of zijn het helmen?

Hij roept in zijn gedicht een beklemmende sfeer op : in de stinkende plas liggen de overblijfselen van paardenkadavers en een opengevallen SJAKO is eigenlijk een sjakosj die verwijst naar een  soldatenmuts. Of is dit een open mond van een hoofd in de stalen helm?

Met de Zeppelins bombardeerden de Duitsers voor het eerst burgerdoelen in Antwerpen in 1914. De N van de Zeppelin staat omgedraaid gedrukt. Eigenlijk verwijst deze naar een Duitse 6, te zien op propaganda postkaarten waarop een Zeppelin werd afgebeeld met het nummer Z6. Zo ingewikkeld is Van Ostaijens poëzie, waarom hangen er in 1915 dan nog Zeppelins in de lucht? Ze waren op weg naar Londen : ‘good by Piccadilly’. Engeland, het BEATA INSULA is niet meer het mooie oninneembare eiland. Net zoals Antwerpen een oninneembare vestiging bleek te zijn.

Paul van Ostaijen neemt ons mee in de MUSICHALL.  De nieuwe wereld begint bij de populaire cultuur. Het nachtleven brengt ons nieuwe energie en een sfeer van verwachting die ons uit de sleur haalt van een stad die niet meer functioneert!  De stille film wordt begeleid door inspirerende revolutionaire muziekstukken. De opgewekte emoties worden genoteerd in een door Van Ostaijens geïntroduceerd woordenboek van de filmmuziek!  Dan stijgt de muziek plots en staat de dirigent in de hoogte! Dan volgt er een BOEM PAUKESLAG en alles ligt plat.

De BOEM is de herinnering aan het bombardement. Na de film kom je terug in de werkelijkheid en de greep van W.O.I

Paul van Ostaijen tekent met woorden, de hemelkoepel is geëxplodeerd, maar de glazen koepels van de theaters zijn nog intact!

De dichtbundel Bezette Stad is een uniek werk! Hij maakt hiermee een groot gebaar naar het expressionisme en het kubisme, naar het gewelddadige futurisme en het dadaïsme. Hij maakt er een coherent verhaal van dat het wereldbeeld moet veranderen.

Het kan en mag niet nog eens gebeuren!!

Een oprecht dankwoord aan Matthijs de Ridder voor deze boeiende verkenning van Paul van Ostaijens meesterwerk!  Het zet ons aan tot een deelname aan dit project onder de vorm van een bezoek aan de expo en de reizende installatie, het wandelen in Van Ostaijens Antwerpen en vooral het rondsnuisteren op de website van deBuren.

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Het Letterenhuis organiseert een expo van zaterdag 27 maart 2021 tot zondag 27 juni 2021 van 10:00 tot 17:00. Ga terug in de tijd en dompel je onder in de wereld waarin Van Ostaijen en zijn vrienden leefden en werkten. Van Antwerpen als bezette stad tijdens de Eerste Wereldoorlog naar Berlijn tijdens de roaring twenties waar de iconische bundel 'Bezette Stad' geschreven werd. https://www.letterenhuis.be/nl

Tevens organiseert het Letterenhuis de reizende installatie Boem Paukeslag die ons aanspoort om na te denken over thema’s uit de dichtbundel die vandaag nog steeds relevant zijn, zoals stedelijkheid, oorlog, beeldvorming, taal en kunst. Vijf jonge kunstenaars nemen hiervoor op een frisse, eigentijdse manier de dichtbundel 'Bezette Stad' onder handen. De installatie is in Antwerpen te zien in de bibliotheek Permeke van 6 augustus t/m 30 september.   https://www.antwerpen.be/info/601921942f5123cf5b0b3b51/reizende-installatie

Wandel mee door het Antwerpen van Paul van Ostaijens Bezette Stad. Houd halt bij de plaatsen die belangrijk waren in het leven van de dichter en op plekken waar sleutelpassages uit zijn meesterwerk zich hebben afgespeeld. De wandeling leidt van het geboortehuis van Paul van Ostaijen via het havenkwartier en de plekken waar hij uiting naar het Letterenhuis. De gegidste wandeling is al uitverkocht ... maar is beschikbaar op de Erfgoedapp.  https://erfgoedapp.be/tour/836

We spreken af via whatsapp om samen te wandelen en de expo te bezoeken.

Bio : Matthijs de Ridder is een handelaar in teksten, ook wel: schrijver. In zijn literaire non-fictie gaat hij op zoek naar creatieve manieren om het verhaal van onze tijd te vertellen. Zijn boeken Rebelse ritmes en De eeuw van Charlie Chaplin zijn swingende cultuurgeschiedenissen van de twintigste eeuw. Matthijs is al decennia gefascineerd door het leven en werk van Paul van Ostaijen. Ter gelegenheid van het eeuwfeest van Bezette stad publiceerde hij Boem Paukeslag een spannende nieuwe verkenning van Van Ostaijens meesterwerk. Ondertussen werkt hij aan de biografie van Paul van Ostaijen.  Matthijs de Ridder is lesgever en voorzitter van de Vlaamse Auteursvereniging.

(1) bron De Standaard der Letteren 20 februari 2021

foto's : de site van het Letterenhuis en deBuren.

Illustraties uit het originele manuscript en de eerste druk van de Bezette Stad.

De link naar het originele handschrift  : https://collectie.antwerpen.be/bezette-stad/handschrift

Walter Geerts

Verslaggever, secretaris ‘t Wit Lavendel

Het Laatste Woord door Dirk van Bogaert

Kleine Ode aan PVO

Boe!

Toe doe ton

Doe toe Hutu

Toe: doe toe!

Moe Tutu is moe

Van al dat gedoe

en van ratjetoe       

Melk van 

Toedeloe!

I go to the loo too

Hoe? Kiekeboe 

‘t is goe

En wie stout is de roe.

Paul groet ’s morgens het MAS

Het MAS het MAS

Massa’s massa’s naar het MAS

Kinderen, Opa’s en Oma’s

Staat waterpas in de plas

(van Napoleon)

Blijft rechtop staan door 3.000 handjes

van koper, niet van was.

Ik loop in de pas / naar het MAS

Pas op het water

Pas later op het water

De schaduw van het MAS schuift over het water

Over het water met de maan

Waar de zeilboten liggen

en hun MASten staan

Ga mee, loop mee

Loop met me mee

Meelope(e) naar de zee

Pomerio – 16 maart 2021