Tolerantie en actief pluralisme, of hoe passieve tolerantie tot onverschilligheid leidt
Wat is actieve tolerantie? Hoe heeft het begrip 'tolerantie' zich in de afgelopen zeshonderd jaar ontwikkeld? En hoe verhoudt tolerantie zich tot actief pluralisme? Over deze vragen boog de afdeling Limburg I zich eind oktober naar aanleiding van een bijzonder boeiende lezing over de nood aan actieve tolerantie in de huidige samenleving van professor Guido Vanheeswijck, hoogleraar metafysica, cultuur- en godsdienstfilosofie aan de Universiteit Antwerpen en de KU Leuven.
Jongeren zijn 'woke'. Zij eisen luidkeels antwoorden op grote problemen als klimaat, ongelijkheid en armoede. Dit speelt zich af buiten de traditionele partijen. Tegelijk zien we in de politiek toenemende tegenstellingen en polarisatie. Hoe moet dat verder?
Actief pluralisme
De term 'actief pluralisme' werd in Vlaanderen voor het eerst gebruikt rond de eeuwwisseling door socialistisch politicus Steve Stevaert en filosoof en publicist Ludo Abicht. Steve Stevaert had opgemerkt dat de christenen die in zijn buurt kwamen bidden bij het Heilig Paterke van Hasselt, dezelfde levensvragen hadden als de socialisten. Vandaar een oproep aan politici om over de partijgrenzen heen aandacht te besteden aan de vragen die voor alle mensen even fundamenteel belangrijk zijn.
Centrum Pieter Gillis
Bij de oprichting van het pluralistisch Centrum Pieter Gillis door de Universiteit Antwerpen in 2003 werd de term 'actief pluralisme' expliciet gehanteerd. Professor Guido Vanheeswijck was overigens tussen 2006 en 2012 voorzitter van dit centrum. Het is vernoemd naar Pieter Gillis (1486-1533), een Antwerpse humanist en vriend van Erasmus en Thomas More. Net als de toenmalige humanisten wil het centrum levensbeschouwelijke vragen ernstig nemen en ze met een open attitude bestuderen en bediscussiëren.
Christelijke humanisten
Bij de genoemde christelijke humanisten kreeg het begrip 'tolerantie' betekenis als attitude (waarde) voor een vreedzame diverse samenleving. Hun studie van de oorspronkelijke teksten leidde tot kritische vragen bij wanpraktijken in geloof en politiek. Zij pleitten voor redelijkheid én tolerantia. De middeleeuwen hadden voordien een 'eenheidscultuur' gekend. Het christelijke geloof was dominant, de vorst onaantastbaar. Er was geen alternatief, geen discussie. De verdrijving van de laatste Moor uit Granada in 1492 door de 'katholieke koningen' Ferdinand en Isabella bracht daar verandering in. De 'bekeerde' moslims en joden werden kritische onderdanen, maar het regime van 'los reyes católicos' duldde geen tegenspraak. De schijn van een christelijke eenheidscultuur werd opgehouden.
Godsdienstoorlogen
Veel ingrijpender waren de bijzonder hardnekkige en wrede godsdienstoorlogen van de 16e en de 17e eeuw, gevolg van Reformatie en Contrareformatie. Intolerantie vierde hoogtij. Daaraan kwam een einde in 1648 door de Vrede van Westfalen (en Münster) met het principe ‘cuius regio illius religio’. De vechtenden werden letterlijk uit elkaar gehouden door de erkenning van aparte christelijke tradities, bepaald door de vorst van de regio. Veel Antwerpenaren verhuisden toen naar het Noorden.
Passief pluralisme
Als antwoord op de godsdienstoorlogen werd dus in feite een passief pluralisme ingevoerd. De 'laatste' vragen omtrent geloof, levensbeschouwing, zingeving, de 'waaromvragen', werden uit het publieke sfeer verbannen naar het privéleven. Alleen de 'voorlaatste' vragen over het economische, de leefomstandigheden, het onderwijs en dergelijke kwamen nog aan bod in de publieke ruimte. Tolerantie kreeg de betekenis van 'gedogen'.
Laïcité en verzuiling
De laïcité in Frankrijk en de verzuiling in de lage landen zijn twee varianten van passief pluralisme. De laïcité verbiedt alle herkenbare uiterlijke tekenen van levensbeschouwing. Bij verzuiling gaat men tot een groep behoren met hetzelfde gedachtengoed en dezelfde krant, vakbond en mutualiteit (ziektekostenverzekering). Het passief pluralisme heeft zijn kracht bewezen tot in het begin van de 20e eeuw. Het was een manier om levensbeschouwelijke conflicten uit de weg te gaan. Men aanvaardde dat andere mensen er andere ideeën op na kunnen houden. Maar die vorm van tolerantie werkt ook onverschilligheid tegenover de ander in de hand. Daarom is er vandaag behoefte aan een andere vorm van tolerantie: actief pluralisme.
Actieve tolerantie
Actieve tolerantie kan fundamentele problemen bespreekbaar maken en kritisch confronteren met diverse opvattingen. Leren omgaan met verschillen leidt uiteindelijk tot een meer harmonieuze samenleving en kan de huidige polarisering doorbreken.
Er werden veel vragen gesteld. De spreker gaf, als filosoof, geen pasklare antwoorden, maar tastte voorzichtig naar het 'waarom' van de vragen. Een antwoord moet immers geworteld zijn in een fundamentele visie op mens en samenleving.
Jo Verlinden, secretaris afdeling Limburg I
Rita Suy, lid afdeling Limburg I
Cartoons: Chris Cammaer
