Transtaligheid in Brussel: wat is dat?

Transtaligheid is het mengen van talen, bijvoorbeeld het tegelijkertijd gebruiken van Frans, Arabisch en slang. Het is dus iets anders dan meertaligheid. Rita Temmerman, emeritus hoogleraar taalwetenschap aan de Vrije Universiteit Brussel, bestudeert de dynamiek van taal als communicatief instrument in een meertalige omgeving, vooral in Brussel. Samen met haar studenten observeerde ze de voorbije jaren 'transtaligheid' in meerdere niches van de Brusselse samenleving. Ze sprak erover bij de afdeling Waals-Brabant. Wat kwam er zoal voorbij? Zwans, zwanze, Noirölles, quel klet, Echte Kastaar, Cool Ket, Kadeeke, Sprout to be Brussels…

Transtalige fenomenen zijn woorden en taalaspecten die relevant zijn in meer dan één taal. Ze zijn niet gebonden door extern opgelegde regels of beperkingen. Het woord zelf is een samenstelling van het voorvoegsel trans-, wat 'over' betekent, en het suffix -talig, wat 'met talen te maken heeft' betekent. Het gaat dus letterlijk om 'over talen heen', 'bestaande in meerdere talen' of 'dezelfde betekenis hebbend in vele talen'. Bij 'transtaligheid' worden alle mogelijke competenties ingezet om zich te laten te begrijpen en te communiceren.

Aangemoedigd

Taalcreativiteit en inventiviteit worden zo geoptimaliseerd en aangemoedigd. Er is steeds meer transtaligheid in sociale media waar te nemen. Aan de hand van foto’s en slides toont professor Temmerman aan dat meertaligheid en transtaligheid deel uitmaken van een nieuwe Brusselse linguïstische realiteit. Zij schotelt ons een boeiend allegaartje voor aan neologismen, meertalige woordspelingen en typische 'zwans' (N) / 'zwanze' (F), uitdrukkingen in het Brussels dialect. Dit wordt geïllustreerd met de resultaten van drie 'niche'-onderzoeken op de volgende casussen: etiketten op artisanale streekbieren, de stickers in publieke ruimten en opschriften op stadskledij (urban fashion).

Artisanale bieren

Het doel van deze studie was het bestuderen van merknamen van ambachtelijke bieren op de websites van brouwerijen, op hun Facebook-pagina's en op verschillende blogs van bierliefhebbers (beer geeks). De bekendste Brusselse illustrator van bieretiketten is ongetwijfeld Jean Goovaerts. Hij ontwierp de bieretiketten van Brasserie de la Senne. In zijn affiches switcht hij moeiteloos heen en weer tussen verschillende talen. Zijn internationale woordenschat omvat tientallen 'transtalige' woorden. Om de klant te verleiden, verzint hij combinatievormen die misschien niet echt verstaanbaar zijn, maar toch herkenbaar. Voor het bieretiket voor 'Taras Boulba' putte hij inspiratie uit de gelijknamige novelle van de Russische schrijver Nicolai Gogol. Op het etiket staat een razende man afgebeeld, die zijn zoon dreigt te vermoorden en hem een 'smeirlap' noemt. De lichaamstaal van de zoon kan dan weer in verband gebracht worden met symboliek die terug te vinden is in het Guernica schilderij van Picasso. Andere bieren afkomstig van deze brouwerij zijn Schieve Tabarnak, Stouterik, Brusseleir, Zinneken Bir en Jambe de Bois.

Brouwerij 'En Stoemelings' bracht een bier onder de naam Noirölles op de markt. De naam refereert naar de wijk Marollen en naar het Deense woord voor bier (öl). Andere merknamen zijn Chike Mademoiselle en Hoppy Madame. Het is allemaal typisch 'zwans (zwanze)'-taal.

Brusselse stickercultuur

Een ander boeiend artistiek fenomeen: vindingrijke stickers op brievenbussen, verlichtingspalen en zitbanken, die in alle formaten en soorten opduiken. Door hun inventiviteit hangt er vaak iets mysterieus rond. Je vraagt je af wat ze voorstellen en welke woordkunstenaar erachter zit. Een sticker met het woord 'KLET' blijkt bij nader toezien - zo blijkt uit bepaalde symbolen - te verwijzen naar de rapper Romeo Elvis uit de Brusselse hiphopband 'Stikstof'. 'Klet' is een typisch Brussels woord. 'Quel Klet' betekent zoiets als 'wat een (ververlende) man!'

Urban Fashion

Streetwearshops in Brussel willen hun klanten een elegante selectie van exclusieve producten aanbieden. Taalcreativiteit en inventiviteit wordt hierbij duidelijk aangemoedigd. We krijgen T-shirts, sweaters en jassen te zien met een Brussels tintje: Superket, Bichke, Chanelleke, Echte Kastaar, Dikkenek, Cool Ket, Kadeeke, Sprout to be Brussels, From Belgium Withlove (met afbeelding van witloof).
Er is dus een nieuwe transtalige werkelijkheid in Brussel. Ze wordt op vele vlakken gekenmerkt door vindingrijkheid. Transtaligheid stimuleert taalcreativiteit en 'zwans'. Praten en schrijven hoeft in Brussel niet meer per se in één enkele taal te gebeuren. Transtaligheid is een troef in de communicatie, het biedt een creatieve, cognitieve en humoristische meerwaarde.

Geert Paternoster en Xavier Lesage
Afdeling Waals Brabant