De Dikke Van Dale als spiegel van zijn tijd

Door de jaren heen heeft de Dikke Van Dale zich aangepast aan veranderingen in de samenleving en de taal. Het blijft een onmisbare bron voor taalliefhebbers, schrijvers en taalprofessionals. De Vlaamse hoofdredacteur is Ruud Hendrickx, tevens DB-lid Communicatie van de Orde. Hij sprak eind vorige maand over 'zijn' woordenboek bij de afdeling Luxemburg.

Het 150-jarige jubileum van de Dikke Van Dale in 2022 markeert niet alleen een lange traditie van taalkundige excellentie, maar ook de voortdurende relevantie en vitaliteit van het woordenboek. Als hoofdredacteur probeert Ruud Hendrickx de Dikke Van Dale naar nieuwe hoogten te stuwen en bruggen te slaan tussen verleden, heden en toekomst van de Nederlandse taal.

Ontstaansgeschiedenis

De lezing van Ruud Hendrickx was gestoffeerd met vele voorbeelden van maatschappelijke evoluties die na verloop van korte of lange tijd hun weerslag vonden in de Dikke Van Dale. Hij schetste op bevlogen wijze de ontstaansgeschiedenis van het eerste verklarende woordenboek van de Nederlandse taal. De eerste versie uit 1864 heette niet de Dikke Van Dale, maar Calisch & Calisch, genoemd naar twee Amsterdamse taalkundigen die rond 1861 met het idee op de proppen waren gekomen om hun vertaalwoordenboeken om te werken tot een verklarend woordenboek.

Geen succes

Calisch en Calisch gingen aan de slag en enkele jaren later, in 1864 dus, was hun Nieuw Woordenboek der Nederlandsche taal af. Het werd evenwel geen succes om de heel eenvoudige reden dat het woordenboek in de oude spelling van die tijd (de spelling-Siegenbeek) was opgesteld. Wie koopt er nou een woordenboek in de oude spelling? In 1867 gaf uitgever Thieme, die de rechten had overgekocht, de Sluise schoolmeester Johan Hendrik van Dale de opdracht om het woordenboek in de nieuwe spelling te herschrijven, aan te vullen en te actualiseren.

Straatje zonder eind

Dat actualiseren is een straatje zonder eind. Johan Hendrik, stelde Ruud Hendrickx, vond het werken aan een woordenboek een last. Om het met de woorden van Johan Hendrik te zeggen: "Het schrijven van een woordenboek is een ondankbaar en verdrietig werk. Is er veel dat men heeft opgenomen of verbeterd, er is nog veel meer dat men vergeten heeft, dat aan de aandacht ontsnapt is en alzo onverbeterd is gebleven." Jammer genoeg heeft Johan Hendrik van Dale de publicatie van zijn versie niet meer kunnen meemaken. Hij overleed korte tijd daarvoor aan de pokken. Maar die eerste versie uit 1872 droeg toch zijn naam en dus kon men in 2022 toch de 150^e verjaardag van de Dikke Van Dale vieren.

Wereldoorlogen

De industriële revolutie met stoom en elektriciteit, de twee wereldoorlogen, de opkomst van de automobiel, de computer, het internet en nog veel andere fenomenen hebben hun sporen nagelaten in het woordenboek. Zo leerden we van Ruud Hendrickx dat na de Eerste Wereldoorlog het woord 'tank' in de dikke Van Dale werd opgenomen, en dat er een vrouwelijke en een mannelijke tank was. Het verschil? Het mannelijke exemplaar had… een groot kanon!

Eigen ervaring

Ruud Hendrickx kon uit eigen ervaring spreken over de wijze waarop een woordenboek, en dus ook de Dikke Van Dale, voortdurend wordt geüpdatet. Dankzij de digitale revolutie gebeurt dat tegenwoordig zelfs maandelijks. De zestiende editie van de Van Dale dateert uit 2022, maar wie een abonnement heeft op de digitale versie, krijgt elke maand een update.

Ruud heeft de toehoorders op bevlogen wijze ingeleid in de wereld van de dikke Van Dale, een instituut voor al wie van veraf of dichtbij met de Nederlandse taal te maken heeft. Heerlijk! Waarvoor uiteraard onze zeer hartelijke dank!

Peter Smets
Secretaris en webredacteur van de afdeling Luxemburg

Foto's van de afdelingsvergadering: Dirk van Reeth, webredacteur van de afdeling Luxemburg

Drie jaar geleden verscheen in PrincEzine een artikel over een lezing bij de afdeling Utrecht van Ton den Boon, de Nederlandse hoofdredacteur van de Dikke Van Dale.

Terug naar de PrincEzine (op de website)? Klik hier.