De Ambassadeurs van Holbein, het meest interessante schilderij ooit…

De afdeling Haspengouw bestudeerde begin september 'het meest interessante schilderij ooit': een werk van Hans Holbein de Jonge uit 1533. Het toont twee ambassadeurs aan het Engelse hof in hun volle glorie. Waarom beeldde Holbein de beide mannen zo af? Waarom was en is dit zo'n belangrijk schilderij? Wat zegt het over de toenmalige machtsverhoudingen in Europa? Docent kunstgeschiedenis Arjen van Prooijen aan de Kunstacademie Maastricht wist het de afdeling prima uit te leggen.

In zijn presentatie van het schilderij 'De Ambassadeurs' van Hans Holbein de Jonge (1533) voerde Arjen de afdeling Haspengouw naar de Renaissance (15^e en 16^e eeuw), een tijd van verandering en verlichting in de Europese cultuurgeschiedenis. Een tijd ook waarin men zich losmaakte van de laatmiddeleeuwse kunst. Kenmerkend voor Holbeins schilderkunst zijn vooral een groot naturalisme, een zeer uitgesproken technisch raffinement en interesse in de wetenschap. Om het schilderij 'De Ambassadeurs' in zijn tijd te kunnen plaatsen en te begrijpen, geeft Arjen van Prooijen een gecomprimeerde impressie van die periode en de plaats van Hans Holbein de Jonge daarin.

Schildersgilde

Hans Holbein de Jonge werd geboren in Augsburg, Beieren in 1497. Hij leerde de schilderkunst van zijn vader, die met zijn talentvolle zoon naar Bazel verhuisde. Op zeer jonge leeftijd werd Holbein de Jonge in 1519 lid van het Schildersgilde. Hij raakte bevriend met de humanist Erasmus en maakte de pentekeningen in diens uitgave Lof der zotheid. Ook schilderde hij diverse portretten van hem.

Nieuw

Portretten schilderen van personen was in die tijd relatief nieuw. De taferelen waren in de Middeleeuwen vooral Bijbels. Holbein schilderde echter natuurgetrouwe portretten. Het portret van Erasmus was zo perfect en betekenisvol, dat bevriende relaties op hun beurt ook bestellingen plaatsten. In het schilderij van Erasmus zien we bijvoorbeeld wolvenbont, wat staat voor rijkdom. Een studiolo (klein privévertrek) verwijst naar intellectueel vermogen en een boek geeft schrijverschap aan. Met zo’n zelfportret kon men macht en aanzien naar de buitenwereld uitstralen.

Leonardo da Vinci

Omdat in het zuiden van Europa Leonardo da Vinci, Michelangelo en Raphael dominante kunstenaars waren, stimuleerde zijn vader Hans Holbein de Oude zijn zoon om naar het noorden te trekken. Daar waren immers geen concurrenten van naam en kon hij opdrachten bemachtigen en zo in zijn onderhoud voorzien.

Het Engelse hof

Erasmus bracht Hans Holbein in contact met Thomas More, die hem op zijn beurt introduceerde aan het Engelse hof van Hendrik VIII, waar hij in 1536 hofschilder werd. Hij schilderde de vorst en zijn koninginnen en ontwierp ook staatsiegewaden voor de zeer corpulente koning. De uitgetrokken plukjes witte stof staan voor reinheid. Holbein maakte zeer gedetailleerde portretstudies in potlood, inkt, pen, penseel en gekleurd krijt, die men tegenwoordig als zelfstandige kunstwerken beschouwt.

De Ambassadeurs

Nu naar de toelichting op 'De Ambassadeurs' (1533), Holbeins’ vernuftig geschilderde werk, ook wel gezien als zijn belangrijkste. Deze opdracht kwam waarschijnlijk van de Franse ambassadeur Jean de Dinteville, links afgebeeld. Rechts staat bisschop George De Selve. Het was een aandenken aan het bezoek in Londen waar beide mannen als ambassadeurs van het Franse hof naartoe gingen. Het werk kenmerkt zich, behalve door de kwalitatief hoge perfectie van de schilderkunst, ook door de veelheid van aanwezige symbolische tekens en voorwerpen.

Anamorfose

Beneden in het midden bevindt zich een nauwelijks te identificeren veeg. Het is echter een anamorfose, een manipulatie van een in perspectief geschilderde schedel. Het was een symbool van de immer aanwezige dood, die op elk moment kon toeslaan. Doodshoofden kwamen in Holbeins werk en dat van anderen wel vaker voor als symbool van het 'memento mori', de eindigheid van het leven.

Quadrivium

De heren leunen op een meubelstuk van twee planken, met op beide planken objecten die betrekking hebben op het quadrivium, de vier wiskundige wetenschappen: rekenen, meetkunde, muziek en astronomie. Op de rode loper met Turks motief (een verwijzing naar het bestaan van meerdere religies) bevinden zich een hemelbol, een cilindrische zonneklok, een wit kwadrant achter een ander kwadrant, een veelvlakkige zonnewijzer, een torquetum (astronomisch meetinstrument) en een boek met een rode band en zwartgouden sluiting. Het was een weergave van de stand van zaken van technologie en kennis op dat moment.

Aardbol

Op de onderste plank liggen een aardbol, een halfgeopend wiskundeboek, een kompas, een luit met gebroken snaar, een in het Duits geschreven open Luthers gezangenboek en vier fluiten in hun koffers. Onder de plank onderscheiden we een omgekeerde luit. Aan de zijkant bovenin bevindt zich, buiten de ruimte, een vage vorm. Is dat een kruisbeeld? 'God verheven boven alles'?

Drakendoder

Aan de ketting die de rijkelijk geklede Jean de Dinteville draagt, hangt een medaillon met een drakendoder. Ook de dolk in zijn hand geeft zijn status van macht en kracht weer. Zijn leeftijd van 29 jaar is zichtbaar op de dolk. De kleuren van zijn kleding verwijzen naar zijn karakter. Wit naar de reinheid, zwart naar zijn melancholische inslag, rood naar de sanguinicus, vitaal en levenslustig. Aan zijn baret hangt een broche met de afbeelding van een schedel.

Handschoenen

Bisschop George De Selve, 24 jaar oud, eenvoudig gekleed maar rijkelijk bedekt met bont, kan geen wapen dragen, maar hij heeft handschoenen in zijn hand: het wapen van de geestelijkheid. Hij draagt de zwarte vierkante pet en witte kraag van een predikant. De ambassadeurs zijn, in de bloei van hun leven, op 'diplomatieke missie' in het politieke Europese landschap van die tijd dat gedomineerd wordt door vier heersers: Hendrik VIII, Karel V, François I en Paus Clemens VII.

Scheiden

Hendrik VIII zocht op dat moment de instemming van de drie andere machthebbers om te scheiden van zijn eerste echtgenote Catharina van Aragon, familie van Karel V, zodat hij zonder problemen te veroorzaken legaal kon huwen met zijn minnares, de zwangere hofdame Anna Boleyn. Hij huwde haar uiteindelijk zonder pauselijke goedkeuring, wat leidde tot zijn excommunicatie en het schisma van de Anglicaanse kerk met Rome.

Pest

Hans Holbein bleef werken in Engeland en overleed tien jaar later in 1543 op 46-jarige leeftijd in Londen aan de pest. Zijn leven en (belangrijkste) werk werden voor de afdeling boeiend uiteengezet door een zeer begeesterde verteller met een zeer brede kennis over de materie.

Anne van den Berg
Secretaris afdeling Haspengouw