Sterrenkunde, sterrenkundigen en het universum op gewestdag Holland en Noord-Nederland

Het thema van de gewestdag Holland en Noord-Nederland was sterrenkunde en waar kon de gewestdag dan beter plaatsvinden dan bij de sterrenwacht van de Leidse universiteit? Na drie lezingen weten de 87 aanwezige leden nu alles over de James Webb-ruimtetelescoop, de Nederlandse negentiende-eeuwse selfmade sterrenkundige Frederik Kaiser en de relatie tussen de mens en het universum in de klassieke oudheid en de Renaissance.
 

De Ordeleden en hun partners werden ontvangen in het oude Academiegebouw aan het Rapenburg. Afdelingsvoorzitter Aart de Kruif, gewestpresident Willem Gijsels en de Leidse burgemeester Henri Lenferink heetten hen in het Telders Auditorium welkom. Daarna sprak een sterrenkundige van wereldfaam: professor moleculaire astrofysica Ewine van Dishoeck, onder meer winnaar van de Kavli Prijs voor astrofysica. Zij nam ons mee in het indrukwekkende verhaal van de James Webb-ruimtetelescoop. Die telescoop werd na veel uitstel uiteindelijk in december 2021 gelanceerd, veertien jaar later dan gepland.

Zelf doet Ewine van Dishoeck vooral onderzoek naar moleculen in de ruimte. Momenteel is de speurtocht naar water en de waterkringloop in de ruimte haar passie. Haar onderzoek zal antwoord geven op vragen als: waar komt het water in onze rivieren vandaan? En: kan er leven zijn op andere planeten?
 

Doelstellingen

Naar verwachting zal de infrarood James Webb-ruimtetelescoop minimaal tien jaar dienst kunnen doen. De telescoop dient vier grote doelstellingen: het opvangen van licht van sterren en sterrenstelsels die kort na de oerknal werden gevormd, bepalen hoe deze oudste sterrenstelsels zijn geëvolueerd, de vorming van nieuwe sterrenstelsels observeren en de fysische en chemische samenstelling van verre sterrenstelsels meten en de mogelijkheid van het bestaan van leven onderzoeken.
 

Infrarood

De telescoop maakt gebruik van infrarood-instrumenten omdat het universum uitdijt. Hoe verder we kijken in het universum, hoe sneller deze objecten van ons weg bewegen. Volgens het dopplereffect zal de golflengte van licht dat weg beweegt van ons een lagere golflengte krijgen. Dit betekent dat uitgezonden UV-licht of zichtbaar licht meer naar de rodere golflengten wordt verschoven (roodverschuiving) en naar het nabije en midden-infrarode deel van het elektromagnetisch spectrum voor heel hoge roodverschuiving. Om de vroegste vorming van sterren en sterrenstelsels te kunnen waarnemen moeten de telescoop en de instrumenten dus geoptimaliseerd worden voor dit soort licht.
 

Biografie

De tweede lezing was van het Leidse lid en wetenschapshistoricus Rob van den Berg. Zijn biografie Een passie voor precisie, Frederik Kaiser (1808-1872), Vader van de Leidse sterrenwacht kon hij nergens beter uit de doeken doen dan pal onder het dak waarboven de voorganger van Kaisers negentiende-eeuwse Sterrewacht te vinden was. Frederik Kaiser begon als eenvoudige observator, maar werd uiteindelijk hoogleraar. Hij werkte meer dan veertig jaar voor de Leidse universiteit en bouwde de sterrenwacht uit tot een internationaal gerenommeerd onderzoeksinstituut. Dat alles ondanks, of misschien wel dankzij, zijn humeurige karakter.
 

Rondleiding

Na de zonovergoten lunch was diezelfde Oude Sterrewacht op de hoek van de Hortus Botanicus voor zo’n zestig bezoekers het doel van een interessante rondleiding. Anderen wandelden in groepjes door een deel van het nieuwe Singelpark (aangelegd op de oude vestingwal) en langs een aantal historische plaatsen zoals de Vliet, de Pieterskerk en het Gravensteen.
 

Mens en universum

De middaglezing was van de Leidse en Amsterdamse professor Geschiedenis van de Natuurwetenschappen Frans van Lunteren, die het exacte thema van de dag met de humaniora verbond: 'De mens als microcosmos: de relatie tussen de mens en het universum in de klassieke oudheid en de Renaissance'. Voordat de harde wetenschap allerlei verbanden aantoonde of juist uitsloot, was de mens in verschillende filosofische stromingen onderdeel van hiërarchieën die materie, levende wezens en geestelijke entiteiten omvatten. De beschouwing van de aarde in de kosmos, met de 'sferen', was daar nauw mee verbonden.

De president van de Orde van den Prince, Godelieve Laureys, sloot het dagprogramma af met een oproep tot verbinding tussen afdelingen. In het hart van de stad, in het Koetshuis aan de voet van de middeleeuwse Burcht, dineerden vervolgens 46 leden en partners met elkaar.

Tevreden

Het vlekkeloze verloop en de vriendschappelijke sfeer stelden zowel de bezoekers als de organisatie intens tevreden. De afdeling Dordrecht neemt het stokje over en houdt op 1 juni 2024 de volgende gewestdag voor de twaalf afdelingen van de twee gewesten, met als uitvalsbasis het Dordrechts Museum.

Wouter van Wingerden
Secretaris NT&C afdeling Leiden

Foto boven het artikel: De lezing van wetenschapshistoricus Rob van den Berg in het Telders Auditorium.