Een pleidooi voor de 'Republikeinse vrijheid' van Machiavelli op de gewestdag Oost-Nederland
Midden in Arnhem, aan de rand van het oude centrum, staat het concertgebouw Musis Sacrum, al meer dan 180 jaar het muzikale middelpunt van de stad. In deze sfeervolle omgeving organiseerde de afdeling Arnhem medio april de gewestdag Oost-Nederland. Het thema van de dag was 'Vrijheid' en dit werd muzikaal, poëtisch en filosofisch ingevuld. Daarnaast ging de directeur van Musis, Hans Verbugt, in op de geschiedenis en de moderne functies van het multifunctionele gebouw.
Het ochtendprogramma bestond uit een poëzieconcert door Gonny van der Maten onder de uitdagende titel
lucht …..
de
in
Zij speelde op het Salonorgel composities van onder andere Johann Sebastian Bach, Charles Tournemire en Felix Mendelssohn Bartholdy. Dit orgel is ongeveer even oud als Musis, maar stond tot voor kort elders. De muziek wisselde ze af met prachtig gedeclameerde gedichten van Tom Lanoye, Rutger Kopland en anderen. Zowel de muziek als de gedichten had ze geselecteerd zodat ze aansloten op het thema van de dag, zoals bijvoorbeeld Zonder handen, zonder tanden van Tom Lanoye.
Machiavelli en vrijheid
Na een gezellige lunch behandelde de Antwerpse filosofe en columniste Tinneke Beeckman het thema 'Vrijheid'. Ze deed dit mede aan de hand van de ideeën van Machiavelli (1469-1527). Iemand die met manipulatie, bedrog en slinkse plannen de eigen machtspositie versterkt, noemen we vaak 'Machiavelliaans'. Maar hoe terecht is het dat we het gedachtegoed van de filosoof Machiavelli vooral hiermee associëren? Machiavelli heeft ook een andere kant, betoogde Tinneke Beeckman. Een kant die getuigt van een aanstekelijk lef om ideeën te lanceren én om te handelen. De vraag is: wat kunnen we leren van Machiavelli’s ideeën over vrijheid en over macht?
Drie visies
Tinneke Beeckman onderscheidde drie visies op het begrip 'vrijheid'.
- 'Negatieve vrijheid' gaat ervan uit, dat er liefst zo weinig mogelijk beperkingen moeten zijn: geen regels, behalve dat je anderen geen schade mag berokkenen.
- Daar tegenover staat de 'positieve vrijheid'. Positieve vrijheid legt een grotere verantwoordelijkheid bij de overheid. Na de Tweede Wereldoorlog ontstond de verzorgingsstaat, die de middelen verschafte om tot persoonlijke vrijheid te komen, door onder meer onderwijs, gezondheidszorg en arbeidsorganisatie. Positieve vrijheid legitimeert een sterke overheid en legt de nadruk op gemeenschapszin. Maar… onder het communisme schoot dit door tot een tirannieke staat.
Eind vorige eeuw won de stroming van de negatieve vrijheid aan kracht. Kernachtig samengevat door Ronald Reagan: "Man is not free unless government is limited."
- Een derde visie op 'vrijheid' is de Republikeinse traditie. Hier komt de visie van Machiavelli naar voren. Hij was onder de indruk van de Romeinse Republiek (uit de tijd vóór de keizers). In de Republikeinse traditie gelden twee criteria: (1) Heb je de status van een vrij mens? (2) Heb je zeggenschap over de wetten, waaraan je moet gehoorzamen?
Voor- en nadelen
Tinneke Beeckman werkte dit verder uit en vatte haar mening over de Republikeinse vrijheid als volgt samen:
- Voordelen zijn: zelfbestuur (door de burgers) en democratische inspraak.
- Nadeel: vrijheid is veeleisend voor de burgers. En de vraag is dan of dit haalbaar is in moderne tijden.
Na haar heldere betoog volgde er een levendige discussie, die kon worden voortgezet tijdens de afsluitende borrel.
Het aandachtig luisterende en betrokken gezelschap kreeg deze dag een afwisselend en interessant programma voorgeschoteld dat, gezien de reacties, zeer gewaardeerd werd.
Age Bertoen
Secretaris afdeling Arnhem
Foto’s: Bert Lever
Foto boven het artikel: filosofe Tinneke Beeckman aan het woord op de gewestdag Oost-Nederland.