Erfrecht in Nederland en België: wat krijgen de kinderen wanneer?

Welke rechten kunnen Nederlandse en Belgische kinderen maken op een deel van de erfenis als een van hun ouders overlijdt? Zorgen Nederlandse echtgenoten beter voor elkaar dan Belgische? En wat heeft dat met de Germanen, Kelten en Romeinen te maken? Deze vragen stonden centraal in het betoog van notaris Karin Pragt, die begin vorige maand de lezing verzorgde voor de leden van haar afdeling Haspengouw.

In België erft de langstlevende echtgenoot met kinderen alles in vruchtgebruik, de kinderen erven de blote eigendom. In Nederland krijgt een kind het erfdeel niet direct, maar behoudt het een (tijdens leven) niet-opeisbare vordering ten opzichte van de langstlevende. Deze heeft dus volledig beschikkingsrecht. Bij hertrouwen van de langstlevende kan het kind wilsrechten laten gelden: het kan zijn vordering laten omzetten in blote eigendom op goederen.

Het belangrijkste verschil tussen deze twee wetten is dat de langstlevende in de Nederlandse situatie beter beschermd is en vrij kan beschikken over de eigendommen. In België wordt de langstlevende geconfronteerd met de blote eigendom van de kinderen. Hij of zij kan dus niet verkopen zonder hen erbij te betrekken. Bij verkoop van de woning krijgt hij of zij slechts de opbrengst van een 'half' huis om te herinvesteren. De reden voor dit verschil is te vinden in de geschiedenis van het recht.

Kelten en Germanen

Het recht is niet zomaar van boven gegeven mensenwerk. Het heeft altijd een eigen mensbeeld, iets wat naargelang de tijd en de plaats serieus kan verschillen. Karin Pragt ging terug naar het Indo-Europees erfgoed en meer specifiek de Keltische en Germaanse traditie in ongeveer 700 jaar voor Christus. De maatschappij was op dat ogenblik opgebouwd vanuit verwantschapsstructuren, maar in onze streken gold dan al het gebod van exogamie: men moet trouwen buiten het familieverband. In het kastenstelsel in India en bij bepaalde Arabische stammen bestond juist een traditie van endogamie: je moest trouwen binnen de clan, dan wel binnen de adel. Het 'recht' is een allegaartje van gewoonterecht en religieus recht (inclusief mythologieën).

Grieken

In de Griekse tijd ontstond het concept 'burgerschap' vanuit de 'polis' en maakte het recht zich definitief los van de theologie. De Romeinen maakten een duidelijk onderscheid tussen de religieuze regels (het 'fas') en het door mensen gemaakt recht (het 'ius'), waarbij uiteindelijk alleen het ius relevant bleef in de publieke sfeer. Het Romeins recht is geleidelijk aan opgebouwd vanuit de rechtspraak, waarbij een van de belangrijke elementen was dat de rechter zijn uitspraak moest motiveren. Juist daardoor was een ontwikkeling naar objectieve rechtsregels mogelijk en kon het recht evolueren van billijkheid (waarbij men naargelang de persoon een andere beslissing kon nemen) naar rechtvaardigheid en vooral rechtszekerheid (waarbij een regel gold zonder onderscheid des persoons). Een groot deel van Nederland viel niet onder het Romeinse recht en dit zal al een van de verklaringen zijn voor de kleine verschillen in ons latere juridisch denken.

Keizertijd

In de keizertijd trok keizer Hadrianus (en na hem zijn opvolgers) de bevoegdheid naar zich toe om regels en wetten uit te vaardigen. Doordat deze gecodificeerd werden, ontstonden de eerste wetboeken, die ook door de volgende generaties konden worden gebruikt. De evolutie van het Romeinse Rijk liep voor een stuk gelijk met de vroegchristelijke traditie. Hoewel er altijd een onderscheid is behouden tussen kerk en staat heeft het christendom toch duidelijk zijn sporen nagelaten in Romeins recht:

- Het gebod van exogamie (huwelijksbeletsel tot in de zevende graad! – tegenwoordig tot in de vierde graad): trouw buiten je dorp, zelfs buiten je land.

- Het koppel werd de dominante familiale structuur (dominantie van de monogamie, vroeger was dit de patrilineaire clan).

- Afstamming in moederlijke lijn was even belangrijk als in vaderlijke lijn (gevolg: de verwantschapsgroep krijgt bij iedere generatie een verschillende samenstelling en blijft niet continu dezelfde als in een patrilineaire samenleving).

Na de val van het West-Romeinse Rijk ontstond versnippering. Wel bleef de provinciale, volkse variant van het Romeins recht, het 'Vulgarrecht' over, (door een soort van 'notariaat' dat akten bleef opstellen) vermengd met regels van christelijke oorsprong en Germaans gewoonterecht.

Middeleeuwen

Het Germaans recht stelde vooral verwantschapsstructuren centraal. Bij erfrecht speelde het belang van het bloed. Broers en zussen stonden even dicht bij de overledene - wat bloed betreft - als de kinderen. Bijzonder daarbij is dat de vrouw ook als een 'bloed'-verwant werd beschouwd. De vrouw was bij de Germanen een deel van de man, wat je zelfs fysisch moet zien, dus ze is een bloedverwant. Dit legt al een eerste link naar het verschil tussen België en Nederland voor wat betreft het statuut van de langstlevende echtgenoot.

Kerk

De rooms-katholieke kerk speelde ook een rol. Zo wilde de kerk de maatschappij en dus ook het recht humaniseren. Een voorbeeld is de Pax Christiana: er werden veel kerkelijke dagen ingevoerd waarop geen oorlog mocht worden gevoerd. Op die manier konden boeren toch nog zaaien en oogsten. Er kwam door de kerk ook een verbod voor christenen om interest op leningen te vragen. Een aandeel in de opbrengst, de tienden, mocht wel. Hierdoor ontstond overigens een nogal ambivalente houding ten opzichte van de veelal Joodse geldschieters (de voorlopers van bankiers). Door de kerk kwamen er ook sociaal nuttige regels, zoals het begrip pacta sunt servanda (contracten strekken partijen tot wet, oftewel: afspraken moeten worden nagekomen). Uiteraard versterkte de kerk ook haar eigen positie door het promoten van testamenten en vrome stichtingen en de invoering van het celibaat voor priesters en religieuzen.

Feodaliteit

Gaandeweg werden verwantschapsstructuren minder belangrijk en ontstond er plaats voor andere loyaliteiten. Hierdoor kon de feodaliteit ontstaan, waarbij trouw werd gezworen aan een heer. Oorspronkelijk ontstaan uit privaatrechtelijke verhoudingen, groeide dit uit tot een politieke structuur. Wat begon als een persoonlijke contractuele relatie werd een een zakenrechtelijke relatie, gekoppeld aan bezit van grond. Ook het recht werd gekoppeld aan ofwel de stand, dan wel de grond (de heer sprak recht).

Gilden

In de steden ontstonden gilden en ambachten en hier diende eenieder door zijn gelijken te worden beoordeeld. Er was veel gemeenschappelijk recht voor iedereen in dezelfde stad of in hetzelfde gebied. De invloed vanuit het kerkelijk recht manifesteerde zich in bijvoorbeeld het officialiseren van het huwelijk als sacrament met daarmee de onverbreekbaarheid van het huwelijk.

Ook het Romeinse recht werd weer opgevist. Rome (en de opvolger van Rome, Byzantium, de hoofdstad van het Oost-Romeinse Rijk) was eigenlijk al sinds Karel de Grote opnieuw een cultureel ideaal en de Romeinse rechtsregels werden gesystematiseerd.

Universiteiten

Het ontstaan van universiteiten (met als eerste die in Bologna, opgericht in 1088) bevorderde de ontwikkeling van regels rond bewijsvoering en gerechtelijke procedure. Dit werd opgenomen door de 'koninklijke rechtbanken' met een gereglementeerde procedure die legitimiteit gaf aan de geschillenbeslechting. Er kwam een uitbreiding van de handel. De ruileconomie werd een geldeconomie en er ontstonden nieuwe rechtsbegrippen zoals het faillissementsrecht, bankiers en het systematiseren van handelsgebruiken. Er kwamen ook gewaarborgde rechten en aanzetten tot grondwetten, zoals de Magna Charta in Engeland in 1215. De nieuwe hoogste rechtscolleges, zoals de Grote Raad van Mechelen, waren nog altijd kerkelijke rechtbanken. Het idee dat er een recht zou kunnen bestaan dat voor iedereen hetzelfde was, was de middeleeuwers nog totaal vreemd.

Reformatie

De Reformatie en Contrareformatie in de zestiende eeuw was een woelige periode waarin privaatrechtelijke opvattingen werden losgekoppeld van het nieuwe begrip 'staat'. In bepaalde streken resulteerde dit in een republiek, zoals de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. Elders kwam er een min of meer absolute monarchie, zoals in Frankrijk en Spanje. Het geweldmonopolie komt vanaf dan toe aan de staat, ten koste van de adel/ridderstand. Ook kreeg de staat het monopolie op de rechtsvorming. Er kwam een tweedeling tussen publiek- en privaatrecht.

Verlichting

De Verlichting in de achttiende eeuw kende twee stromingen. De gematigde verlichting (dominant geworden in de Nederlanden) kende nog een belangrijke maatschappelijke rol voor de godsdienst en dus moralisering van het privéleven, wat uiteindelijk werd verdergezet in de Victoriaanse moraal. De rol van man en vrouw werd afgebakend. In die context wordt het Nederlandse stelsel van algehele gemeenschap ook logisch: dit stelsel is alleen rechtvaardig en gunstig voor de vrouw in een samenleving waarin huwelijken alleen ontbonden worden door overlijden, met andere woorden waarin echtscheiding ondenkbaar is.

De radicale verlichting (dominant geworden in Frankrijk) ging uit van atheïsme. Religie werd gebannen uit het openbare leven (la laïcité). Er ontstonden ook meer libertijnse ideeën over het privéleven.

Humanisme

Onder invloed van het humanisme wilde men het recht een nieuwe rationele systematiek geven. Belangrijk hierbij was de Nederlandse rechtsgeleerde en schrijver Hugo de Groot. Het ging daarbij om de 'ratio naturalis' versus de 'ratio scriptas' van de traditie, het zoeken naar intrinsieke en objectieve criteria aan de hand waarvan men kon beoordelen of een bepaalde rechtsregel als rechtvaardig kon worden aangemerkt. Het recht werd een instrument voor de emancipatie van het individu. Ook de markt werd vrijer met deregulering van het handelsrecht. Het verbod op interest bij leningen verdween en er kwam een soepeler regeling voor de overdracht van schuldvorderingen. Het concept 'subjectief recht' ontstond ('the law' versus 'my rights', die afdwingbaar worden).

Mensenrechten

In beide stromingen erkende men een aantal basale mensenrechten als godsdienstvrijheid. Een stuk middeleeuws erfgoed zoals heksenprocessen, censuur en slavenhandel werd afgeschaft. Door het invoeren van rechtsregels ging men ook aan cultuurpolitiek doen: invoeren van de leerplicht bijvoorbeeld. Er werd meer nadruk gelegd op de preventieve functie van het strafrecht door strikt voorzienbare straffen in te voeren en te hanteren.

Code Napoléon

Napoleon heeft niet alleen oorlog gevoerd, hij heeft er ook voor gezorgd dat we de middeleeuwen met zijn eerstgeboorterecht definitief hebben verlaten. Dit werd ingegeven door het gedachtegoed uit de Franse Revolutie dat alle mensen gelijk zijn, ongeacht eerst- of laatstgeborene, ongeacht jongen of meisje. Iedereen moest dus evenveel erven. Napoleon wilde ook de macht van de adel breken, macht die was gebaseerd op grote fortuinen en onroerende bezittingen die in één hand waren verenigd: de oudste jongen. De overigen kinderen konden op kruistocht gaan of moesten naar het klooster. Door op te leggen dat alle kinderen evenveel erven, werden die grote vermogens in kleine stukken verbrokkeld. En om te voorkomen dat toch via testamenten weer alles in één hand terecht zou komen, werd ook het 'voorbehouden deel' ingevoerd: dat deel van de erfenis dat nooit kan worden afgenomen (in België: de reserve, in Nederland: de legitieme portie).

Negentiende eeuw

In de negentiende eeuw werden ideeën van de verlichting (rationalisme en universalisme) gecombineerd met de ideeën van de romantiek. In de romantiek stond de concrete en particuliere ervaring van de persoon centraal, maar ook die van elk volk. Er kwam democratisering en uitbreiding van het kiesrecht. Het parlement werd de hoogste regelgever. De regering werd zelf onderworpen aan wetgeving (de rechtsstaat). De burgerlijke bevoegdheden van de kerk werden afgeschaft. Een huwelijk werd voortaan gesloten door een ambtenaar. Er kwam ook een einde aan het personaliteitsbeginsel, het principe dat een persoon kan worden berecht en gestraft volgens de wetten van zijn of haar eigen nationaliteit, ongeacht waar het misdrijf is gepleegd. De scheiding der machten werd stilaan realiteit. De inperking van machtsmisbruik is een van de belangrijke erfenissen van de Verlichting en de Franse Revolutie.

Twintigste eeuw

Radicale tendensen leiden tot wat we noemen 'de grote burgeroorlog' van 1917 tot 1945. Deze burgeroorlog begon met de communistische revolutie, daarna volgden de Spaanse Burgeroorlog, het nazisme en het fascisme, waarna de Koude Oorlog uitbrak. Hieruit onthouden we vooral dat we de democratie moeten koesteren.

In de twintigste eeuw komen we niet veel zaken meer tegen die verschillen in het rechtsdenken tussen Nederland en België met zich meebrengen. Er ontstaat invloed van de wetenschap op ons denken, ook op ons juridisch denken: rechtswetenschap.

Onze tijden

We zitten nu in een tijd van totale secularisering (zijnde de overwinning van de radicale versie van de Franse Revolutie), maar ook in een tijd van juridisering van de burgerlijke maatschappij. Er is een toename van overheidsinmenging en ook het ontstaan van alternatieve geschillenbeslechting, zoals handelsarbitrage en bemiddeling.

Terug naar de beginvraag. Zorgen Nederlandse echtgenoten beter voor elkaar dan Belgische? Jawel, in Nederland mag de langstlevende alle goederen van de nalatenschap gebruiken. Bijvoorbeeld het huis, de auto en het saldo op de bankrekening. De langstlevende mag die bezittingen verkopen of aan anderen schenken. Daarvoor is geen toestemming of medewerking van de kinderen nodig. De langstlevende echtgenoot is dus heel goed beschermd in Nederland, de kinderen minder.

Germaans gewoonterecht

De verklaring voor de verschillen tussen de behandeling van de langstlevende echtgenoot in Nederland dan wel België hebben we gezien: de langere doorwerking van het Germaanse gewoonterecht en een minder pregnante aanwezigheid van het Romeins recht. Ook de meer gematigde verlichting in Nederland met een klemtoon op solidariteit binnen het gezin werd vooral vertaald naar solidariteit tussen de partners. Maar geen paniek voor Belgische echtgenoten: los het op met een keuzebeding om de langstlevende maximaal te beschermen.

Anne van den Berg
Afdeling Haspengouw

Illustratie boven het artikel: ChatGPT

Terug naar de PrincEzine (op de website)? Klik hier.